'Het nieuwe Europa' van MICHAEL PALIN

De voorbije 18 jaar heeft Michael Palin , bekend van Monty Python , de wereld rondgereisd. Hij doorkruiste de Sahara, beklom de Himalaya en trok rond de Stille Zuidzee. Zijn nieuwste avontuur, onlangs nog te zien op Canvas, speelt zich dichter bij huis af: in Oost-Europa.
"Ik stapte om zeven uur 's morgens op een trein vol Roemeense houthakkers. Twee uur lang zaten ze pruimenlikeur te hijsen. Daarna namen ze een kettingzaag en begonnen ze bomen om te hakken."

 

"De term Oost-Europa is ter plaatse absoluut niet populair," zegt Palin tijdens een exclusief interview in Amsterdam, waar hij de Nederlandse vertaling komt voorstellen van het boek dat bij de tv-serie hoort. "We zijn dan met Het Nieuwe Europa op de proppen gekomen. Dat geeft beter de opwinding weer over wat daar op dit moment allemaal aan het gebeuren is. Het is ook letterlijk nieuw. Sinds 1992 zijn er tien nieuwe Europese landen bijgekomen."

 

GUIDO: Je maakt al achttien jaar reisprogramma's en reisboeken. Pas nu vond je dat je klaar was voor Europa. Hoe komt dat?

Palin : Tot nu toe had ik alleen grote reisconcepten gedaan. Big stuff. De wereld rondreizen in tachtig dagen, van de Noord- naar de Zuidpool reizen, de Stille Zuidzee, de Himalaya , de Sahara... Het was zo'n beetje mijn handelsmerk geworden, mijn 'stijl'. Maar dat begon stilaan op te geraken. De hoogste bergen, de grootste woestijnen, de langste rivieren, ik had ze allemaal gezien. De superlatieven begonnen uitgeput te geraken, het ' ooh ' en ' aah ' -gevoel was weg. Toen begonnen we over Europa na te denken. Mensen op een beperkte oppervlakte, een verhaal vol politiek, geschiedenis en cultuur. De nadruk zou onvermijdelijk veel meer daarop komen te liggen dan in de vorige reeksen. Het zou een ander soort reis worden. We zouden voor de eerste keer ons eigen continent doen, waar we de vorige keren gewoon overheen waren gevlogen, op zoek naar verre, exotische avonturen.

GUIDO: Is het boek een bijproduct van de tv-serie, of is het even belangrijk?

Palin : Het is absoluut even belangrijk. Achttien jaar geleden, met Around the World in 80 Days , liet de BBC me weten dat ze graag een boek van de serie wilden uitbrengen. Toen vroeg ik me af hoe ik daaraan moest beginnen. Gewoon het commentaar bij de filmbeelden in boekvorm gieten? Dat vond ik maar zwakjes, en toen heb ik besloten mijn dagboeken te gebruiken als basis. Dat doe ik vandaag nog steeds. Het boek is mijn hoogstpersoonlijke kijk op de reis. Wat je ziet op tv, zal je niet noodzakelijk in het boek terugvinden, en vice versa. Mijn boeken zijn voor mij heel belangrijk. Ik vind het moeilijk om ze te schrijven, en ik ben er best trots op.

GUIDO: Is het overdreven te stellen dat je reisboeken on the road geschreven zijn?

Palin : Dat is grotendeels het geval. De basis is zeker onderweg geschreven, vandaar dat het spontaan aanvoelt. Daarna moet ik natuurlijk nog een heleboel referentiewerken raadplegen om te zorgen dat de feiten kloppen.

"Ik heb geen script"

GUIDO: In elk van de landen die je bezoekt, heb je een beperkt aantal dagen ter beschikking. Hoe beslis je wat je ter plaatse gaat doen?

Palin : Dat beslis ik niet alleen. Deze vraag zou je ook aan de regisseur van de reeks moeten stellen. Die trekt op voorhand naar de verschillende landen, samen met een locatiemanager, op zoek naar verhalen. Op dat moment zit ik nog gewoon thuis. Wanneer ze terugkomen, gaan we rond de tafel zitten en beslissen we wat we kunnen doen, en wanneer dat het best zou passen. We gaan op zoek naar het beste evenwicht tussen de verschillende aspecten van de landen. We willen politiek in de reeks, maar geen heavy politics . Ik ga niet met politici praten, maar met interessante waarnemers die er een uitgesproken mening op nahouden. Dat kan een kunsthandelaar zijn, een antropoloog, whatever . Religie is ook erg belangrijk in Oost-Europa , dus we kiezen er een paar kerken en kloosters uit. En andere dingen doen we gewoon omdat ze mooi en spectaculair zijn, zoals die bootreis in Polen waarbij de boot verschillende keren letterlijk op een heuvel werd getrokken.

GUIDO: Alles is dus op voorhand vastgelegd?

Palin : Niet alles, en zeker niet iedereen. Je ontmoet onderweg altijd interessante mensen. Op de trein van Mostar naar Sarajevo bijvoorbeeld. Daar waren we eigenlijk niet van plan te filmen, tot ik aan de praat raakte met een kerel die in het leger zat. Hij bleek behoorlijk wat te vertellen te hebben, en toen hebben we alsnog de camera aangezet. Dat gebeurde gewoon. Het is wel zo dat we voor het merendeel van de plaatsen op voorhand weten dat er juist iets te doen is op de dag dat wij langskomen. Met een filmploeg van de BBC op stap gaan, dat is peperduur, dus je wil geen dagen verspillen met gewoon te zitten wachten. Maar waarover ik praat met de mensen ter plaatse, dat beslissen we op de dag zelf. Ik heb geen script.

"Eigenlijk zou ik een strofe moeten toevoegen aan 'The Lumberjack Song '"

GUIDO: Uit het boek blijkt dat je een groot treinliefhebber bent. Sterker nog, het schijnt dat je als kind aan trainspotting deed?

Palin : O ja. In die tijd had je nog stoomtreinen in Engeland, dat waren prachtige machines om naar te kijken. De pistons die ronddraaiden, de stoom, het lawaai, ik vond dat fantastisch. Indertijd had elke regio in Engeland een ander soort locomotief. En die hadden van die prachtige exotische namen. Er was een hele klasse van locomotieven die vernoemd waren naar de provincies van India. Een grote, vuile, oude stoomtrein reed het station van Sheffield binnen, en die bleek dan Gwalior of Gujarat te heten. Andere treinen hadden namen van voetbalploegen. En dan waren er nog de treinstellen uit Zuid-Engeland die namen droegen van helden uit de legende van Koning Arthur . Die treinen met een naam waren mijn favorieten. Die vinkte ik dan af in mijn schriftje. Dat had te maken met competitie onder schoolvriendjes. Sommige jongens verzamelden kaaslabels. Of touwtjes. Ik verzamelde treinen met wonderlijke namen. (lacht) Later, toen die locomotieven niet langer gebruikt werden, waren sommige van die koperen naamplaten te koop. Eén ervan droeg de naam van mijn school, Shrewsbury , dus dat interesseerde me wel. Nou, ze vroegen daar 20.000 pond voor, het zijn echte collector's items geworden. Er is zelfs een miljonair in Engeland die een hele trein heeft gekocht: The Flying Scotsman , en hij rijdt er privé mee rond. ( Palin is te bescheiden om erover te beginnen, maar vandaag rijden er in Engeland twee treinen die zijn naam dragen - HDP)

GUIDO: Over stoomtreinen gesproken: in Polen heb je zelf aan het stuur van zo'n trein gestaan. Op een vaste lijn dan nog wel, met passagiers! Hoe is dat mogelijk?

Palin : Ik weet het, het is ongelooflijk. Zouden ze dat aan de passagiers verteld hebben? Dat ze dat toelieten! Uiteraard stond er de hele tijd een kerel naast me, maar toch, stukken van 30 à 40 kilometer lang reed ik gewoon zelf. Dat was best angstig, zo'n denderende stoomtrein die maar vooruit bolt. Ik ken geen enkel ander land ter wereld waar je zoiets zou mogen doen. Good for Poland !

GUIDO: En in Roemenië nam je een houthakkerstrein. Nu kan ik me voorstellen dat je het wel eens beu wordt als weer iemand je herkent als de man die 'The Lumberjack Song' zong in Monty Python . Maar dat was erom vragen, niet?

Palin : (lacht) Ja, dat was erom vragen. Maar gelukkig was dat ergens in Noord-Roemenië , waar niemand de BBC kende, laat staan Monty Python . Ik had trouwens nog nooit houthakkers ontmoet zoals deze. Om zeven uur 's morgens stapten die op de trein en begonnen ze palinka te drinken, de lokale pruimenlikeur. Twee uur lang zaten ze te hijsen. Dan stapten ze uit, kregen een kettingzaag in hun handen gedrukt en begonnen bomen om te zagen. Al even onverantwoord als een Britse acteur die met een Poolse stoomtrein rondrijdt, vind je niet? (lacht) Dat maakt deel uit van het ruwe bestaan in het noordelijke deel van Roemenië. Ik vond het een van de hoogtepunten van mijn reis. Het was een prachtig mooi traject, en die kerels waren wel ok . Ze legde een kaartje, bezatten zich en chopped down trees . Ik zou ter ere van hen eigenlijk een strofe moeten toevoegen aan 'The Lumberjack Song'. ( zingt ) I drink my drink, I play some cards, puking in the lavatory... (lacht)

"Wat wij met Monty Python deden, was lachen met het establishment."

 

GUIDO: Een verrassend feit uit je boek: Joegoslavië was het eerste niet-Engelstalige land dat Monty Python's Flying Circus aankocht. Wil dat zeggen dat Britten en Joegoslaven een gevoel voor absurde humor delen?

Palin : Wat ze mij hebben verteld, is dat er onder maarschalk Tito een zekere vorm van vrijheid was in Joegoslavië. Artistieke vrijheid. Buitenlandse films en boeken waren beschikbaar, zolang ze politiek niet al te confronterend waren. Wat wij met Monty Python deden, was lachen met het establishment. Joegoslaven konden zich daar blijkbaar wel in vinden. Naar Monty Python kijken gaf hen het gevoel dat ze ook met hun eigen absurde systeem de draak konden steken.

GUIDO: Vind je het niet verbazingwekkend hoezeer Monty Python na al die jaren nog steeds in het collectieve geheugen zit gebakken? Denk maar aan de nieuwe advertentiecampagne van de Eurostar -trein .

Palin : Juist, met John Cleese die een silly walk doet, is het niet?

GUIDO: Ik denk dat het een vent is die lijkt op John Cleese . Maar het wil wel zeggen dat jullie iconen zijn geworden.

Palin : Goed. Prima. Mijn familie is daar zeer blij mee. Een welgevuld pensioenfonds. (lacht) Het is inderdaad curieus dat Monty Python al zo lang meegaat. Op een bepaald moment wordt het publiek je ofwel beu, ofwel krijg je een soort status voor de eeuwigheid, zoals Laurel en Hardy , en blijven ze het maar heruitzenden. Dat is zo stilaan met Monty Python aan het gebeuren. En dat is een raar gevoel. De idee dat, lang nadat ik dood en begraven ben, nog steeds mensen zullen zitten te grinniken met ik die " ni " zeg op een koude Schotse heuvelrug? Bizar.

GUIDO: Heb je gehoord over de regeringscrisis in België? Ook daar is al een Python -metafoor opgedoken: de dode papegaai.

Palin : Ha, maar het is niet de eerste keer dat die in de politiek opduikt. Margaret Thatcher heeft die ooit eens in een speech gebruikt, al denk ik niet dat ze de sketch kende. Een van haar adviseurs had haar gesuggereerd dat beeld te gebruiken, omdat dat goed zou vallen bij het jongere kiespubliek.

Gunter (de fotograaf) : Dus jullie waren verantwoordelijk voor Thatchers succes?

Palin : Nee, voor haar ondergang. (lacht) Het was op het einde van haar regeerperiode.

" Britse humor is bottom-up"

GUIDO: Op reis weet jij meteen het vertrouwen van mensen te winnen. Ze nodigen je vaak uit bij hen thuis.

Palin : Op tv lijkt dat misschien zo, maar in werkelijkheid ben ik nooit alleen. Mijn grootste handicap als reiziger is dat ik geen talen spreek. Engels, en een klein beetje Frans, dat is alles. Ik moet dus meestal een beroep doen op een tolk. Maar ik ben van nature een vriendelijke vent, en ik ben geïnteresseerd in mensen. Dikwijls kan je het ijs al breken door iemand de hand te schudden, of met een glimlach. Of door gebruik te maken van humor, dan gaan de verdedigingsmuren meteen naar beneden. Lachen is een universele manier van communiceren. Net als drinken trouwens. Het ideale recept om bij mensen thuis uitgenodigd te worden, is drinken, lachen en indien nodig 'The Lumberjack Song' zingen. (lacht)

GUIDO: Lachen is misschien wel universeel, maar is humor dat ook?

Palin : (plots doodernstig) Dat is erg interessant. Het hangt ervan af hoe je humor definieert. Is humor iets wat mensen aan het lachen maakt? Dan is slapstick de meest effectieve vorm van humor. Daarom is Mister Bean ook zo populair. Als je, om het even waar in de wereld, bij een groepje kinderen die op een bal aan het schoppen zijn naast de bal schopt en op je reet valt, zal iedereen lachen.

GUIDO: Humor kan ook cultureel bepaald zijn. Om maar iets te zeggen: bestaat Duitse humor eigenlijk wel?

Palin : Grappig dat je daarover begint, want ik heb met een Duitse academicus gepraat die een boek had geschreven over het verschil tussen Duitse en Britse humor. Volgens hem lachen in Duitsland mensen aan de top met mensen onder hen. Gezag wordt gerespecteerd, gezagsgetrouwheid wordt zelfs geëist. Wie gezag niet respecteert, wordt geridiculiseerd. Bij Britse humor is het net het tegenovergestelde. Britse humor is - om het met de woorden van die Duitse academicus te zeggen - bottom-up. Hij had niet door dat dat in Engeland ook nog iets anders wil zeggen, doch dit terzijde.

GUIDO: (lacht) Kortom, de Duitser had de mop weer niet begrepen.

Palin : Nee, en de camera bewoog omdat mijn cameraman aan het grinniken was. (lacht) Maar de Duitser had wel een punt. In Engeland lacht de gewone man met de mensen aan de top. Dat heeft te maken met de geschiedenis van beide landen, denk ik. Duitsland is tot redelijk recent een collectief van oorlogvoerende staten geweest, met ijzeren hand bijeengehouden door sterke regels. Groot-Brittannië heeft een veel stabielere periode gekend, waarin de heersende klasse courant werd bespot. Dat kun je als man in de straat alleen maar doen als je je tamelijk veilig voelt, als het systeem eigenlijk wel werkt.

"Do mention the war!"

GUIDO: Tot mijn verbazing vond je Duitsland het meest fascinerende land dat je op je Europareis hebt bezocht.

Palin : Ik denk dat mijn fascinatie komt door het feit dat Duitsland op zulke ingrijpende wijze mee de geschiedenis van Europa heeft bepaald. Ik was nooit in Oost-Duitsland geweest, op Oost-Berlijn na. Ondertussen zijn Oost- en West-Duitsland één geworden, en ik was erg benieuwd wat die hereniging in de praktijk betekent. Leipzig vond ik bijvoorbeeld echt een ontdekking. Ik wist niet wat ik me erbij moest voorstellen, maar het bleek een erg levendige stad te zijn. Ik heb ontdekt dat in de DDR-tijd , wat toch wel een van de meest uitgesproken manifestaties van de oude Sovjetmentaliteit is geweest, overal in Leipzig clubs waren voor satirische comedy. Iets wat je niet verwacht in Duitsland, geef toe. Iemand heeft me meegenomen naar zo'n club, en ze hielden er een seventies -night , met sketches uit de tijd toen de communisten daar nog zaten. In die clubs werd kritiek op het regime van Honecker min of meer getolereerd. Het publiek bestond uit mensen van mijn leeftijd, en die lagen de hele avond lang in een deuk. Die seventies -avonden zijn blijkbaar de enige manier om de tent vandaag nog vol te krijgen.

GUIDO: Er is dus blijkbaar toch bottom-up humor in Duitsland.

Palin : Ik heb daar wat afgelachen! Ik heb een les lach-yoga bijgewoond in Berlijn. Dat is blijkbaar goed tegen eenzaamheid en vervreemding. Allemaal eenzame mensen in een kamer, en we hebben een uur lang gelachen. Ik geef toe dat het een beetje geforceerd was, maar het werkte. De laatste tien minuten lag ik op de vloer tussen een bende schuddebuikende Duitsers. Iemand begon te lachen, stak iemand anders aan, en op den duur lachte iedereen. It was great . Achteraf interviewde ik een dame, en ik vroeg of ze daar al lang kwam. "Ik lach al sinds augustus," antwoordde ze. Schitterend, toch? Ik zou die zin wel willen gebruiken als titel voor een boek. " I ' ve been laughing since August - How comedy swept Germany ". (lacht) Ik heb in Duitsland eigenlijk alleen vriendelijke mensen ontmoet. Heel open mensen ook, die er bijvoorbeeld niet voor terugdeinsden om over de oorlog te spreken.

GUIDO: Ah, de war mag tegenwoordig gementioned worden?

Palin : It can be mentioned indeed. (lacht) Je kan over alles spreken in Duitsland. And you should ! Ik vroeg aan een man wat hij ervan vond dat Duitsland opnieuw een leiderschapspositie in Europa heeft verworven, in economisch opzicht dan. Daar wou hij niets van weten. "Wij gaan nooit meer een ander land vertellen wat ze moeten doen," zei hij. Dat vond ik interessant. De jongere generatie is blijkbaar afkerig van de idee van Duitsland als een dominante natie. Terwijl het wel een feit is: doordat de Duitse economie zo sterk is, zijn zij de facto opnieuw het sterkste land in Europa. Als je de toekomst van Europa wil voorspellen, moet je eerst zorgen dat je Duitsland en zijn inwoners kent en begrijpt.

GUIDO: Denk je nooit: nu heb ik alles gezien, ik blijf thuis en spendeer de rest van mijn dagen met het verversen van de luiers van mijn kleinkinderen?

Palin : Wel, mijn kleinzoon is dertien, dus die luiers zijn niet meer nodig. (lacht) Ik zit graag thuis, maar na een tijdje begint het altijd weer te kriebelen. Dus in plaats van thuis voor mijn kleinzoon te zorgen, zou ik hem liever meenemen in een vliegtuig om hem de Kilimanjaro te tonen, of de Anapurna . Want reizen zal ik nooit beu worden. Integendeel: hoe ouder ik word, hoe belangrijker ik het vind. Zoveel mogelijk van de wereld zien, dat is goed voor een mens.

GUIDO: We zijn al weg.

(HDP)